Pomniki prawa sądowego wiejskiego w okolicach Pogórza Karkonoskiego

Poniższy tekst stanowi fragment pracy dyplomowej pt.: "Sądownictwo wiejskie w dawnej Polsce w świetle materiałów źródłowych ze szczególnym uwzględnieniem ksiąg gromadzkich Kasiny Wielkiej", mojego autorstwa. 

   Oznaką dawnej działalności sądownictwa wiejskiego, oprócz materiałów piśmiennych, są liczne elementy krajobrazu wiejskiego. Mowa o lipach oraz karczmach sądowych, pręgierzach i innych pomnikach dawnego prawa. Z tą kategorią dziedzictwa prawnego, za sprawą turystyki, zaznajamia się najszersze audytorium. Podjęto więc próbę ujęcia problematyki niniejszego rozdziału na kilku płaszczyznach, dając tym samym wyraz wpisania się niektórych elementów jurysdykcji wiejskiej w kulturę oraz obyczaje mieszkańców tej części Europy (praktycznie wyłącznie Słowian). Wyszczególniono następujące kategorie:

1. Płaszczyznę mitologiczno-wierzeniową (podania wiejskie);

2. Płaszczyznę kartograficzno-archiwistyczną (własne opracowanie mapy karczmsądowych);

3. Płaszczyznę artystyczną (zawarte na końcu pracy ilustracje).

    W rozważaniach na temat pomników prawa sądowego wiejskiego należy cofnąć się do czasów zamieszkiwania tej części Europy przez Słowian. Słowianie dysponowali wszechstronnym systemem kultowym, którego trzonem „sakralnym mikrokosmosem” znanym z innych kultur - była woda, drzewo oraz kamień. Za sprawą „Świętego Źródła” (przypis 200), ulokowanego nieopodal Szklarskiej Poręby, Pogórze Karkonoskie stanowiło niegdyś cel licznych pielgrzymek ludności słowiańskiej. Potwierdzają to artefakty zamieszkujących tu niegdyś Bobrzan.

    Bliskość i szacunek dla natury okazywano również poprzez czczenie roślin. Najpotężniejsze z nich - drzewa - symbolizowały m. in.: królewskość - kojarzoną ze sprawiedliwością; życie i śmierci - które w jurydycznym znaczeniu można przyrównać do odkupienia oraz kary (przypis 201).

    Czy powszechny, w tym również wśród Słowian kult drzew wpłynął na późniejszą praktykę toczenia chłopskich rozpraw sądowych „pod zieloną rózgą”? Świadczą o tym liczne przesłanki (przypis 202). Przede wszystkim, za właściwy gatunek drzewa, towarzyszący wspomnianym czynnościom prawnym, uznawano prawie wyłącznie lipę. Wg najstarszych podań, lipa była jednym ze świętych drzew, zapewniających urodzaj, zdrowie oraz ochronę. Wierzono, że posiada właściwości oczyszczające-lecznicze. Być może w powszechnym rozumieniu miało się to przekładać na ograniczenie ilości, bądź resocjalizację przestępców, zatruwających sprawnie funkcjonujące społeczności. Bardziej znaczące zdają się być jednak jej liczne właściwości apotropeiczne (przypis 203). Sądzono bowiem, że lipę oszczędzają pioruny, a ponoć stanowiła także skuteczny środek na schwytanie i unieszkodliwienie demonów (przypis 204). Jak powszechnie było wiadome, wszelkie wiedźmy i strzygi za siedzibę obierały wierzby, lipy brzydząc się i unikając jak święconej wody. Zwyczajem wielu wsi było sadzenie lipy w miejscach mogił żołnierskich oraz dawnych szubienic (przypis 205). Z uwagi na symbolikę tego gatunku drzewa, nie wydaje się to być przypadkowe, pamiętając o eksplikacyjnym, niosącym odkupienie, jego postrzeganiu. Należy również zaznaczyć, że lipa jest drzewem długowiecznym i okazałym, w związku z tym - charakterystycznym. Sprzyjało to dobremu wizerunkowi organu jurysdykcyjnego. Nieraz dodatkowo mogło przybyłym ułatwić lokalizację miejsca przeprowadzanych przez sąd czynności prawnych. Zaskakujące jest, że sądy pod lipami są wspólne dla całej Europy, tak Słowian, jak Germanów, czy Franków.

    Kotlina jeleniogórska posiada jedynie dwie lipy sądowe: w Karpaczu oraz w mojej rodzinnej miejscowości - Szklarskiej Porębie (Ilustracja 2). Można domniemywać, że drzew o takim zastosowaniu było w okolicy więcej, bowiem lipy często stały obok karczm sądowych. Te zaś na ziemi jeleniogórskiej występowały bardzo licznie.

    W odniesieniu do jednostkowych pomników prawa w Kotlinie Jeleniogórskiej, na uwagę zasługuje wieś Miłków. W murze otaczającym Kościół par. Św. Jadwigi w tejże miejscowości, znajduje się dawny pręgierz. Natomiast nieopodal Miłkowa, na wzgórzu „Straconka”, do dziś mieszczą się ruiny kamiennej szubienicy z XVII wieku (przypis 206).

    Pięćdziesiąt kilometrów od Jeleniej Góry, niewielka miejscowość Kochanów słynie z innego pomnika prawa sądowego, unikalnego na skalę Polski, ale również i Europy. W miejscowości tej zachował się średniowieczny stół sędziowski. Ponieważ zarówno siedziska, jak i sam blat stołu wykonano z litego piaskowca, zabytek ten przetrwał do czasów współczesnych w niemal nienaruszonym stanie.

    Warto nadmienić, że organy jurysdykcji wiejskiej dysponowały ciekawym akcesorium, którego najprawdopodobniej żaden egzemplarz nie zachował się do dnia dzisiejszego. Mowa o skrzynce gromadzkiej (przypis 207). Brak możliwości zbadania wspomnianego pojemnika poniekąd rekompensują dość szczegółowe opisy jego zastosowania, zawarte w księgach sądowych oraz ordynacjach ziemskich. W skrzynce gromadzkiej „...xsięgi gromadzkie y grzywny schowane bydz powinny...” (przypis 208) i „...insze rzeczy do sądów nalezącze” (przypis 209) . Dla zabezpieczenia zawartości stosowano dwie lub trzy kłódki (przypis 210) z różnymi zamkami. Klucze powierzano przeważnie określonym przysięgłym (lub pisarzowi) oraz sołtysowi (wójtowi). Zdarzało się, że jednym z kluczy dysponował dwór. Obowiązek przechowywania skrzynki właściciel wsi nakładał na sołtysa, rzadziej ławników.

    Wszystkie opisane w niniejszym rozdziale przykłady pomników prawa, są świadectwem niezwykle zróżnicowanej w swej formie instytucji sądowej, której pamięć i znaczenie zdają się dziś być marginalizowane. Istotne jest, aby zarówno badać materię przedmiotu, jak i dbać o związane z nią elementy krajobrazu – w tym przypadku wiejskiego - dla zachowania ciągłości dziedzictwa prawnego.

Ilustracja 3.1. Fragment obrazu przedstawiający toczący się pod lipą proces sądowy (przypis 211).

Ilustracja 3.2. Mapa karczm i lip sądowych zlokalizowanych na Pogórzu Karkonoskim (przypis 212).

Ilustracja 3.3. Lipa sądowa w Szklarskiej Porębie; obraz Georga Wichmanna, pod tytułem: „Winterliche Dorfstrasse im Riesengebirge” (Zimowa wieś w Karkonoszach), namalowany w latach 1920-1930 (przypis 213).

Słów kilka o samej pracy dyplomowej w jej zakończeniu:

    Zasadniczym problem systematyzacji przedmiotu niniejszej pracy magisterskiej, była wielość zastosowanych materiałów źródłowych. Aspekt ten może nasuwać pytanie, czy przy takim zróżnicowaniu w obrębie kraju wiejskich praktyk prawnych, wykraczanie poza obręb jurysdykcji jednej wsi, lub danego klucza ziemskiego, było właściwe? Zgodnie z powyższą myślą, niekompletny charakter badawczy pracy - za co obok wielości materiałów źródłowych należy również uznać niepełny ich zbiór - może bowiem umniejszać wartość merytoryczną pracy. W pewnej mierze tak właśnie jest. Temat sądownictwa wiejskiego zbadano i przybliżono jedynie poglądowo, oddając istotę wspomnianej instytucji.

    Przedstawione w pracy zagadnienia, dotyczą grupy społecznej, o której przeważnie jedynie wzmiankuje się w podręcznikach dla studentów wydziału prawa. Systematyka rozdziałowa pracy jest, z tego względu, odzwierciedleniem sposobu zaznajamiania się autora z problematyką praw chłopskich. Podstawowym założeniem pracy było w pierwszej kolejności zapoznanie się z zagadnieniami ogólnymi (rozdział pierwszy - rys historyczny). A następnie przejście do materii bardziej szczegółowej (rozdział drugi i trzeci - funkcjonowanie sądów wiejskich oraz aspekt regionalny).

    W pierwszym rozdziale starano się zawrzeć wszystkie najistotniejsze fakty z historii średniowiecznej jurysdykcji chłopskiej. Natomiast w rozdziale drugim podjęto próbę usystematyzowania informacji związanych z sądownictwem wiejskim – jak już wspomniano, korzystając z ograniczonego zasobu materiałów źródłowych. Celem rozdziału trzeciego jest zasygnalizowanie funkcjonowała jurysdykcji wiejskiej w rodzimej okolicy autora - Karkonoszach. Dowód funkcjonowania stanowić mają pomniki prawa, wymienione w tekście, przedstawione na mapie oraz ilustracji obrazu.

    Na wybór zakładu naukowego, a następnie zakresu tematycznego pracy magisterskiej, przede wszystkim wpływ miało zamiłowanie do historii i kultury regionu, za sprawą którego natrafiono na jeden z pomników sądowego prawa wiejskiego - szklarskoporębską lipę sądową.

    Przybliżenie problematyki praw chłopskich w zakresie przedstawionym w pracy, było procesem czasochłonnym. Tematyka ta okazała się jednak niezwykle zajmująca, a przez to satysfakcjonująca. Wzbogaciła również poglądy autora w zakresie różnych dziedzin nauki - kulturoznawstwie, językoznawstwie i, rzecz jasna, prawie. Zasadne byłoby, aby uznać niniejszą pracę za punkt wyjścia dla dalszych badań nad prawami chłopskimi. Należałoby jednak zawęzić i uszczegółowić materię poddaną analizie, aby proces badawczy został przeprowadzony na tyle, na ile to możliwe kompleksowo.

Przypisy:

200 Źródła Łaby.

201 Władysław Kopaliński Słownik symboli Wydawnictwo „Wiedza Powszechna” Warszawa 1990, termin „drzewo” - s. 70-74.

202 Wpis nr 51 z księgi gromadzkiej wsi „Zagorzany” może nasuwać odmienny pogląd, bowiem zgodnie z jego treścią: „...zasiadło prawo rugowe [...] y według zwyczaiu y prawa Maydeburskiego zagaili pod zieloną rozgą”. Bolesław Ulanowski, op. cit., Księga gromadzka wsi „Zagorzany” 1589-1777, s. 597.

203 Magiczna ochrona przed złem w następstwie działań duchów, chorób, lub klęsk żywiołowych.

204 Opracowanie pt. Etnografia Lubelszczyzny - ludowe wierzenia o drzewach autorstwa Magdaleny

Wójtowicz, źródło:

http://teatrnn.pl/leksykon/node/3232/etnografia_lubelszczyzny_%E2%80%93_ludowe_wierzenia_o_drzewach.

205 Czasopismo Sudety nr 6/135 czerwiec 2012, Wrocław 2012, s. 20-21.

206 Marek Staff, Słownik geografii turystycznej Sudetów - Tom. 3. Karkonosze, Warszawa-Kraków 1993, hasło „Miłków”.

207 Zwanej również skrzynką prawną, z prawami, sądową, wójtowską, urzędu, buksem.

208 Bolesław Ulanowski, op. cit., Księgi gromadzkie wsi „Kasina Wielka” 1513-1804, wpis nr 1005, s. 409.

209 Ibidem, wpis nr 420, s. 327.

210 Przykładowo: „…pod troiakiem zamknienięm…”. Źródło: Bolesław Ulanowski, loc. cit.

211 Materiał chroniony prawami autorskimi - wszystkie prawa zastrzeżone. Źródło: Kronika miasta Lucerny autorstwa Diebolda Schillinga Młodszego, spisana w latach 1511-1513; www.e-codices.ch/en/kol/S0023-2/142/0/Sequence-1291.

212 Źródło: opracowanie własne.

213 Reprodukcja cyfrowa znajdująca się w domenie publicznej. Źródło:

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Georg_Wichmann_-

_Winterliche_Dorfstra%C3%9Fe_im_Riesengebirge.jpg.